ارگ بم ؛ بزرگترین بنای خشتی جهان

بم شهری است که از دیرباز در مسیر جنوبی جاده ابریشم قرار دارد و در جهان به دو چیز شهرت دارد؛ نخلستان‌های سرسبز و بنای عظیم ارگ بم!
هر چند به احتمال بسیار زیاد تمامی ایرانیان نام بم و ارگ بم را شنیده‌ایم اما در این مقاله از وبلاگ شرکت مسافرتی ققنوس تصمیم گرفته‌ایم این شهر و سازه ارگ بم را بار دیگر مورد بررسی قرار دهیم. با ما همراه باشید تا با سرفصل‌های زیر را مرور کنیم:

• شهر بم

• ارگ بم

• زلزله بم

[ps2id id=’1′ target=”/]

شهر بم

شهری قدیمی و کهن در شرق استان کرمان است که در 185 کیلومتری جنوب شرقی شهر کرمان واقع شده است. بم از گذشته‌های دور به داشتن نخلستان‌های سرسبز و آباد و محصولات خرمای خوشمزه و ممتاز خود شناخته می‌شده است.
اهالی این شهر که در حاشیه مسیر جنوبی جاده ابریشم قرار داشته، علاوه بر خرما در تولید و صادرات پارچه نیز دست توانایی داشته‌اند و محصولات بم در بازارهای مصر نیز خرید و فروش می‌شده است.
این شهر یکی از اصلی‌ترین مقصدهای گردشگری منطقه جنوب شرقی ایران است و با داشتن جاذبه‌های مهمی مانند مجتمع تفریحی ارگ جدید بم و سازه ارگ بم امروز میزبان گردشگران بسیاری است.

[irp posts=”2764″ name=”کاخ گلستان تهران، نگین گردشگری پایتخت”]

[ps2id id=’2′ target=”/]

ارگ بم

ارگ بم بنایی عظیم و شگفت انگیز است که در شمال شرقی شهر بم قرار گرفته است. این سازه بیش از 180 هزار متر مربع مساحت دارد و تماما از خشت ساخته شده است. همین باعث شده‌است که ارگ بم به‌عنوان بزرگترین سازه خشتی جهان شناخته و در فهرست میراث جهانی یونسکو شناخته شود. ثبت جهانی ارگ بم، آن را به یکی از جاذبه‌های مهم در تور ایرانگردی برای خارجی‌ها تبدیل کرد.
ارگ بم بر روی صخره‌ا ارگ بم؛ بزرگترین بنای خشتی جهانی و در دو بخش مجزا ساخته شده است:
منطقه حکومتی: این بخش دقیقا روی صخره ساخته شده و به همین دلیل بالاتر از دیگر مناطق ارگ بم است. منطقه حکومتی با دیوارهایی از دیگر بخش‌های ارگ بم جدا شده و دارای بخش‌هایی مانند دژ نظامی، عمارت حکومتی، سربازخانه، اصطبل و چاه آب است.
منطقه رعیتی: این منطقه خارج از منطقه حکومتی ارگ بوده است و به سکونت مردم عادی اختصاص داشته است. در این منطقه حدود 400 خانه مسکونی وجود دارد که اغلب خانه‌هایی کوچک با 2 یا 3 اتاق هستند. البته خانه‌های بزرگتری نیز در این محدوده موجود است که به طبقه متوسط و اعیان تعلق داشته‌اند. همچنین در منطقه رعیتی، فضاهایی با کاربری عمومی مانند مسجد، بازار و … نیز وجود داشته است.
اگر پلان ارگ بم را مشاهده کنید، خواهید دید که کل فضای ارگ بم مانند یک مستطیل است که منطقه حکومتی در شمال و منطقه رعیتی در جنوب قرار دارند. سازه ارگ بم تماما توسط دیوارهایی مستحکم محاصره شده و دروازه ورودی ارگ نیز در جنوب آن واقع شده است.
برخی از دیوارها تا 12 متر ارتفاع دارد و در گذشته خندقی نیز پشت آنها حفر شده بود و در صورتی که دروازه شهر را مسدود می‌کردند، ارگ بم به شهری نفوذ ناپذیر تبدیل می‌شد.
در واقع اهالی بم در گذشته درون ارگ بم سکونت داشته‌اند و ارگ بم را می‌توان همان شهر قدیمی بم دانست. اگرچه پیشتر گفتیم که بم شهری تاریخی و باستانی است اما به این سوال که ارگ بم در چه سالی ساخته شد نمی‌توان پاسخ دقیقی دارد.

بررسی‌های باستان شناسی و مطالعات مختلف نشان می‌دهد که ارگ بم در زمان ساسانیان ساخته شده است تا به عنوان یک دژ نظامی، وظیفه حفظ امنیت منطقه جنوب شرقی ایران و شاهراه ابریشم را به عهده داشته باشد. استحکام دیوارها و سازه ارگ بم نشان از اهمیت این بنا در گذشته دارد و به همین دلیل ارگ بم همواره در طول تاریخ، نقش مهمی در معادلات سیاسی و نظامی این منطقه داشته است.

[sc name=”Highlight” text=”برخی از دیوارها تا 12 متر ارتفاع دارد و در گذشته خندقی نیز پشت آنها حفر شده بود و در صورتی که دروازه شهر را مسدود می‌کردند، ارگ بم به شهری نفوذ ناپذیر تبدیل می‌شد. ” ]

ارگ بم در دوران ایلخانان مغول و همچنین آل مظفر، به عنوان پایگاهی مهم در درگیری‌های نظامی حضور داشته است اما عمده‌ترین تاثیراتش پس از حمله افغان‌ها به ایران است. هرچند افغان‌ها توانستند در دو مرتبه ارگ بم را تصرف کنند، اما بعدها این شهر به دست نادر شاه افتاد و به عنوان یکی از پایگاه‌های اصلی حکومت نادرشاه مورد استفاده قرار گرفت.
اما عمده شهرت ارگ بم در تاریخ ایران، مربوط به نبردهای لطفعلی خان زند و آقامحمدخان قاجار است که به انقراض سلسله زندیه و تاسیس سلسله قاجار می‌انجامد. لطفعلی خان پس از اینکه مورد خیانت حاج ابراهیم خان کلانتر قرار می‌گیرد و نمی‌تواند وارد شیراز شود، به اجبار به سمت کرمان حرکت می‌کند.
آقامحمدخان نیز پس از فتح شیراز به کرمان حمله و آن شهر را به مدت 6 ماه محاصره می‌کند تا در نهایت می‌تواند به درون شهر راه یابد. با وجود شکست سپاه زندیه، لطفعلی خان اما از مهلکه گریخته و به بم فرار می‌کند. اما حاکم بم که برادرش اسیر خان قاجار بوده است، وی را اسیر کرده و به آقامحمدخان قاجار تحویل می‌دهد. بدین ترتیب ارگ بم را می‌توان آخرین پایگاه حکومت زندیه در ایران دانست.

[sc name=”Highlight” text=”عمده شهرت ارگ بم در تاریخ ایران، مربوط به نبردهای لطفعلی خان زند و آقامحمدخان قاجار است که به انقراض سلسله زندیه و تاسیس سلسله قاجار می‌انجامد.” ]

همچنین در دوران فتحعلی شاه قاجار نیز، آقاخان محلاتی (حسنعلی شاه) ادعای استقلال می‌کند و برای مدتی ارگ بم را به تصرف خود درمی‌آورد که در نهایت با شکست مواجه شده و به خارج از ایران فرار می‌کند.
با افزایش ثبات حکومت مرکزی در ایران، اهمیت نظامی ارگ بم به مرور کاهش می‌یابد و گسترش شهر بیرون از دروازه‌های ارگ بم آغاز می‌گردد. به طوریکه در اواخر قرن سیزده خورشیدی، ارگ بم عملا خالی از سکنه بوده است. اما با این وجود، تا اواخر دهه 1310 از سازه ارگ بم به‌عنوان یک پادگان نظامی استفاده می‌شده است.
این بنا در سال 1345 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد و اقداماتی برای مرمت و حفظ آن آغاز گشت. اهمیت ویژه ارگ بم و معماری شگفت انگیز آن باعث شد تا این سازه عظیم در تیرماه سال 1382 در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت برسد.

[ps2id id=’3′ target=”/]

زلزله بم

متاسفانه شادی ثبت جهانی ارگ بم چندان دوام نیافت. در صبح روز 5 دی زلزله‌ای به بزرگی 6/6 ریشتر شهر بم را لرزاند. این زلزله یکی از مهیب‌ترین زلزله‌های تاریخ ایران بود و طبق آمارهای رسمی، متاسفانه بیش از 26 هزار نفر از جمعیت 90 هزاری شهر بم را به کام مرگ کشاند.
در جریان همین زلزله، ارگ بم نیز به شدت آسیب دید و بخش‌های فراوانی از آن به طور کلی ویران شد. پس از این اتفاق ارگ بم در فهرست آثار جهانی در خطر یونسکو قرار گرفت و حمایت‌های جهانی برای بازسازی آن آغاز شد. پس از تلاش‌ها و صرف هزینه‌های بسیار، ارگ بم امروز تا حد زیادی مرمت شده است و پذیرای گردشگران متعددی است که از آن بازدید می‌کنند.

ارگ بم یکی از شاخص‌ترین بناهای ایرانی است که به‌عنوان بزرگترین سازه خشتی جهان نیز شناخته می‌شود. این بنا یکی از بهترین نمونه‌های شهرسازی ایرانی است که در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است و هر ساله میزبان گردشگران داخلی و خارجی متعددی است که برای بازدید از این اثر شگفت انگیز به استان کرمان و شهر بم سفر می‌کنند.