خیام؛ از شاعر تا منجم

خیام از مطرح‌ترین ستاره‎های آسمان مشاهیر ایران است که نه تنها در ایران، بلکه در جهان نیز بسیار مطرح و شناخته شده است. هر چند اغلب ما خیام را بدلیل رباعیاتش به عنوان یک شاعر می‌شناسیم، اما حکیم عمر خیام نیشابوری دانشمندی همه چیز دان است که در قرن پنجم در نیشابور دیده به جهان گشود و در اکثر علوم زمان خود مانند ریاضیات، نجوم، شعر، تاریخ، فلسفه و …تبحر داشته است.
برای آشنایی با جنبه‌های علمی مختلف زندگی خیام و درک جایگاه او در تاریخ ایران و حتی جهان، تا انتهای این مقاله از وبلاگ گردشگری ققنوس همراه ما باشید.

• خیامِ شاعر
• خیامِ ریاضیدان
• خیامِ منجم
• آرامگاه خیام

غیاث ابوالفتح عمر بن ابراهیم در 28 اردیبهشت ماه سال 427 بدنیا آمد. پدرش از اهالی نیشابور و خیمه دوز بوده است و به نظر می‌رسد به همین دلیل به او لقب خیام دادند. خیام در دوران پرتلاطمی بدنیا آمد؛ دولت قدرتمند آل بویه سقوط کردند و سلجوقیان جانشین آنها شدند، جنگ‌های صلیبی آغاز شد و فرقه مرموز اسماعیلیه به رهبری حسن صباح وارد فضای سیاسی آن دوران شدند.
عمر خیام در نیشابور به تحصیل علوم مختلف و رایج آن دوران مانند فقه و فلسفه و ریاضیات پرداخت. در حدود 22 سالگی کتابی درباره معادلات درجه سوم ریاضی نوشت و کتاب را به خواجه نظام الملک طوسی، وزیر قدرتمند دربار سلجوقیان، اهدا کرد. این اتفاق نقطه عطفی در زندگی خیام بود و راه را برای شکوفایی استعدادهای شگرف او باز کرد.

[ps2id id=’1′ target=”/]

خیامِ شاعر

اصلی‌ترین جنبه زندگی خیام که باعث شهرت وی در میان عموم مردم شده، قدرت وی در سرودن اشعار است. حکیم عمر خیام در دوران حیاتش بیشتر به عنوان فیلسوف و دانشمند شناخته می‌شده است و کمتر کسی از قدرت او در شعر و ادبیات با خبر بوده است. اما خیام در عالم شعر و ادبیات نیز تبحر داشته و امروزه رباعیاتی بسیار غنی و هنرمندانه از وی برجای مانده است. به نظر می‌رسد خیام شعر را به عنوان یک علاقه شخصی انتخاب کرده و چندان تمایلی به انتشار آن نداشته است. همچنین ممکن است بدلیل جهان بینی خاص خیام و شرایط زمانه، ترجیح داده است با مخفی کردن این اشعار از گزند حملات تندروان در امان بماند.

شعر خیام علاوه بر زیبایی ادبی، مفاهیم بسیار عمیقی نیز دارد که نمایانگر باورهای فلسفی خیام است. خیام بر خلاف بسیاری دیگر از شعرای بزرگ ایران زمین مانند حافظ و مولانا، سعی کرده است با مفاهیم مورد نظر خود را با زبان بسیار ساده و صریح، اما ساده و دلنشین بیان کند. صادق هدایت اشعار خیام را بر اساس موضوع، به 8 دسته تقسیم می‌کند:
• راز آفرینش
• درد زندگی
• از ازل نوشته
• گردش دوران
• ذرات گردنده
• هرچه باداباد
• هیچ است
• دم را دریابیم
هر چند خیام از هیچکدام از شعرای پیش از خود پیروی نکرده است، اما تاثیر مهم او در اشعار شعرای بزرگ پس از خود را به طور کامل می‌توان مشاهده کرد. شعرای بزرگی مانند عطار، مولانا، حافظ و سعدی نه تنها از مفاهیم شعری خیام الگو گرفته‌اند، بلکه گاهاً از قواعد فنی وی نیز پیروی کرده‌اند.
خیام را شاید بتوان شناخته شده‌ترین شاعر ایرانی در بین جهانیان دانست. عمده شهرت اشعار خیام در جهان، بخاطر ترجمه‌هایی است که شاعر انگلیسی ادوارد فیتزجرالد در قرن نوزدهم از اشعار خیام ارائه کرد. فیتزجرالد با استفاده از مفاهیم اشعار خیام، شعرهایی به زبان انگلیسی سرود و بدین ترتیب شهرت خیام را در جهان افزایش داد.

خیام شناخته شده‌ترین شاعر ایرانی در جهان است و بسیاری از جهانیان با اشعار خیام آشنایی دارند.

[ps2id id=’2′ target=”/]

خیام ریاضیدان

اما همانگونه که گفتیم، خیام کار خود را در ریاضی آغاز کرد و این نشان دهنده تسلط وی بر این علم است. حکیم عمر خیام اولین فردی است که توانست معادلات درجه اول تا سوم ریاضی را بررسی کرده و راه حلی برای آنها ارائه کرد. همچنین وی اثبات کرد معادلات درجه سوم می‌توانند بدون پاسخ باشند و یا بیش از یک پاسخ برای آنها موجود باشد.
همچنین خیام توانست با مطالعه اصول هندسه اقلیدس، اصل پنجم در رابطه با خطوط موازی را اثبات کند و با این کار گام بلندی در علم ریاضی و هندسه بردارد. دیگر شاهکار خیام در علم ریاضیات، کشف راهی برای تعیین ضرایب بسط دو جمله‌ای قرن‌ها پیش از اسحاق نیوتن است و به همین دلیل، در محافل علمی این اصل را «دو جمله‌ای خیام-نیوتن» می‌نامند. اگر ضرایب این جمله‌ها به صورت منظم و به شکل یک مثلث نوشته شوند، «مثلث خیام-پاسکال» را شکل می‌دهند که این نامگذاری نیز نشان از جایگاه بزرگ خیام در علم ریاضیات دارد.

[irp posts=”2312″ name=”زندگینامه مولانا”]

[ps2id id=’3′ target=”/]

خیام منجم

اما با وجود تبحر بسیار زیاد خیام در دنیای ادبیات و ریاضیات، شاید اقدامات او در نجوم از ماندگارترین و تاثیرگذارترین شاهکارهای زندگی پربارش باشد. خیام پس از اینکه اولین کتاب خود را به خواجه نظام الملک اهدا کرد، به دعوت وی به اصفهان رفت تا در دربار سلطان جلال الدین ملک شاه سلجوقی فعالیت کند. عمر خیام نزدیک به 18 سال در اصفهان اقامت داشت و در این دوران دقیق‌ترین تقویم دنیا را پایه گذاری کرد.
در حدود سال 458 زمانی که تنها 31 سال سن داشت، توانست تقویم ایرانی را به طور کامل اصلاح و تقویم جلالی را پایه گذاری کرد. تقویم جلالی یا تقویم هجری شمسی که امروزه از آن استفاده می‌کنیم، دقیق‌ترین تقویم جهان است که طول ماه‌ها و زمان دقیق تحویل سال را به طور کاملا صحیح محاسبه می‌کند.

هرچند ادبیات، ریاضیات و نجوم مهمترین جنبه‌های زندگی خیام هستند، اما تمام آنها نیستند. خیام در فلسفه و منطق نیز مطالعات متعددی داشته است و چندین رساله در این موضوع از وی بجای مانده است. بسیاری از صاحب نظران، خیام را جانشین ابن سینا در فلسفه می‌دانند. همچنین خیام در موسیقی نیز دستی داشته و اصول ریاضی موسیقی را بررسی کرده است.
بدلیل جایگاه والای خیام در علوم مختلف و تاثیرات متعددش بر علم بشری، یکی از حفره‌های ماه و سیارکی در منظومه شمسی به افتخار این دانشمند و شاعر بزرگ ایرانی نامگذاری شده‌اند.

[ps2id id=’4′ target=”/]

آرامگاه خیام

آرامگاه خیام در حاشیه شهر نیشابور در استان خراسان رضوی واقع شده است و از مهمترین جاذبه‌های گردشگری نیشابور به شمار می‌رود. خیام پس از مرگ در حدود 83 سالگی، در قبرستان عمومی نیشابور که محل دفن امامزاده محمد محروق بود به خاک سپرده شد.
در سال 1335 انجمن آثار ملی تصمیم گرفت آرامگاهی باشکوه و مناسب جایگاه خیام ایجاد کند. وظیفه طراحی و ساخت این آرامگاه به هوشنگ سیحون، معمار برجسته ایرانی، محول شد. سیحون با بررسی زندگی خیام، آرامگاه کنونی را طراحی کرد.

بنای 22 متری آرامگاه خیام با استفاده از سنگ گرانیت ساخته شد و تلاش شد ویژگی‌ها و جنبه‌های زندگی عمر خیام در آن انعکاس داده شود.
بنا از 10 پایه تشکیل شده است. عدد 10 اولین عدد دو رقمی پایه «دستگاه اعداد دهدهی» (سیستم رایج شمارش اعداد) است. همچنین تلاقی این پایه‌ها با یکدیگر، ساختارهای هندسی زیبایی را شکل می‌دهد. بدین ترتیب تخصص خیام در ریاضیات و هندسه نمایش داده می‌شود.
ساختارهای هندسی لوزی شکل آرامگاه با کاشی و اشعار خیام تزئین شده‌اند تا این جنبه از زندگی این نخبه ایرانی نیز در آرامگاهش جلوه کند.
اما هنگامی که وارد فضای آرامگاه شوید و بالای سرتان را نگاه کنید، جلوه‌ای از هنر خیام در نجوم را مشاهده خواهید کرد. پایه‌های آرامگاه با رسیدن به یکدیگر ستاره‌ای را تشکیل می‌دهند که نمادی از ستاره شناسی خیام است.
همچنین اطراف آرامگاه با استفاده از سنگ‌های گرانیتی سیاه یک دایره با تو رفتگی و بیرون آمدگی‌هایی ایجاد شده است. این دایره به نوعی تجسم یک چادر و خیمه است و به نام خیام اشاره دارد.
اشعار زیر تعدادی از رباعیاتی هستند که در روی آرامگاه خیام استفاده شده‌اند و به آشنایی بیشتر شما با اشعار خیام کمک خواهند کرد:
این قافله عمر عجب می‌گذرد // دریاب دمی که با طرب می‌گذرد
ساقی غم فردای حریفان چه خوری // پیش آر پیاله را که شب می‌گذرد

در کارگه کوزه‌گری رفتم دوش // دیدم دو هزار کوزه گویا و خموش
ناگاه یکی کوزه برآورد خورش // کو کوزه‌گر و کوزه خر و کوزه فروش

مرغی دیدم نشسته بر باره طوس // در پیش نهاده کله کیکاووس
با کله همی گفت که افسوس افسوس // کو بانگ جرس‌ها و کجا ناله کوس

برخیز و مخور غم جهان گذران // بنشین و دمی به شادمانی گذران
در طبع جهان اگر وفایی بودی // نوبت بتو خود نیامدی از دگران

حکیم عمر خیام شاعر، فیلسوف، ریاضیدان، منجم و دانشمند بزرگ ایرانی است که در قرن پنجم و ششم می‌زیسته است. خیام علاوه بر توانمندی در اغلب علوم رایج زمانه خود، در هر کدام از آنها دستاوردهای بزرگی داشته که در حال حاضر نیز کاربرد دارند. اقدامات خیام در سطح جهان نیز مطرح است و خیام را می‌توان بی‌شک شناخته شده‌ترین دانشمند و شاعر ایرانی دانست.