فلسفه چهارشنبه سوری چیست؟

چهارشنبه سوری نام جشن باستانی ایرانیان است که از آداب و رسوم تاریخی ایران نشئت می‌گیرد. ایرانیان باستان آخرین روزهای سال را که به روز عید نوروز منتهی می‌شد به بهانه‌های مختلفی نظیر احترام به مردگان، دور کردن ارواح خبیثه و شانس و اتفاقات بد جشن می‌گرفتند. چهارشنبه سوری در غروب آخرین سه‌شنبه‌ی پیش از نوروز – جشن سال نوی باستانی ایران – برگزار می‌شود. جشنی با آتش که دورکننده‌ی زشتی‌ها و پلیدی‌ها است و انسان را پاکیزه و منزه به استقبال سال جدید می‌فرستد. این جشن یکی از محبوب‌ترین جشن‌های ایران است که هرساله مردم زیادی را به خیابان‌ها می‌کشد.
ازاین‌رو در این مقاله‌ی کوتاه وبلاگ گردشگری ققنوس قصد داریم به‌طور خلاصه و درعین‌حال جامع به جشن چهارشنبه سوری و اطلاعات پیرامون آن بپردازیم. در قسمت‌های مختلف مقاله به تاریخ چهارشنبه سوری، آداب و رسوم چهارشنبه سوری و غیره خواهیم پرداخت و عکس‌های زیبایی از این جشن سنتی را به اشتراک می‌گذاریم.
سرفصل‌های عنوان‌شده در این مقاله عبارت‌اند از:

• ریشه‌های تاریخ چهارشنبه سوری
• آداب و رسوم چهارشنبه سوری
• رسوم شهر‌های مختلف

ریشه‌های تاریخ چهارشنبه سوری

گفته می‌شود دلیل گره خوردن آداب و رسوم چهارشنبه سوری با آتش این است که ازلحاظ زمانی با جشن‌هایی که زایش و تولد آتش و انسان در دوران ایران باستان را جشن می‌گرفتند هم‌زمان بوده است. بااین‌حال این جشن همیشه بدین شکل برگزار نمی‌شده است و در دوره‌های مختلف تاریخی نظیر ساسانیان و قاجاریان با تغییراتی مواجه شده است. برای مثال توپ مروارید که در سال ۱۳۰۰ در میدان ارگ قرار داشت برای اعلام شب چهارشنبه سوری شلیک می‌کرد. بسیاری از مادران کودکان مریض خود را برای شفا گرفتن از زیر این توپ رد می‌کردند و یا زنان بیوه و مجرد برای یافتن همسر دست به دامان چنین اعمالی می‌شدند و به آن دخیل می‌بستند. این مسئله به شیوه‌ای کم‌وبیش متفاوت در تبریز نیز سابقه داشته است. همه‌ی این‌ها جزئی از تاریخ چهارشنبه سوری به‌حساب می‌آیند که برخی از آن‌ها امروزه نیز به چشم می‌آیند و برخی دیگر کاملاً از یاد رفته‌اند.‌

آداب و رسوم چهارشنبه سوری

چهارشنبه سوری نیز مانند هر جشن دیگری مجموعه‌ای از آداب و رسوم منحصربه‌فرد دارد که آن را از دیگر جشن‌ها متمایز می‌کند. مسلماً مهم‌ترین بخش آداب و رسوم چهارشنبه سوری آتش است. آتش در فرهنگ باستانی ایران پدیده‌ای خاص و مقدس است و این اعتقاد وجود دارد که می‌تواند پلیدی‌ها را دور کرده و پاکی را به ارمغان بیاورد. یکی از این رسوم این است که مردم در این جشن آتش‌های کوچکی برپا می‌کنند و از روی آن به نوبت می‌پرند و شعری را زیر لب زمزمه می‌کنند. مضمون این شعر که به شعر چهارشنبه سوری معروف است نیز نشان می‌دهد که ماهیت این جشن چگونه است:
زردی من از تو
سرخی تو از من
غم برو شادی بیا
محنت برو روزی بیا
ای شب چهارشنبه
ای کلیه جاردنده
بده مراد بنده

یکی دیگر از آداب و رسوم چهارشنبه سوری قاشق زنی است. در این مراسم افراد در سنین مختلف با پوشش مبدل و عموماً با سر کردن چادر به در خانه‌ی ساکنین شهر می‌روند، با قاشق بر پشت کاسه‌های فلزی خود که در دست دارند می‌کوبند و از صاحب‌خانه تقاضای خوراکی‌های مختلف می‌کنند. عموماً انواع شیرینی‌جات،‌ آجیل،‌ میوه و غیره به قاشق زن داده می‌شود. برخی از صاحب‌خانه‌ها نیز بسته‌های خوراکی موسوم به مشکل‌گشا را از قبل آماده کرده و به قاشق زن‌ها می‌دهند این رسم نیز از ابتدا مخصوص شب چهارشنبه سوری نبوده است و به‌تدریج به تاریخ چهارشنبه سوری اضافه شده است. همان‌طور که مشخص است این رسم شباهت‌های قابل‌توجهی به رسوم شب هالووین دارد.

یکی از آداب و رسوم چهارشنبه سوری قاشق زنی است. در این مراسم افراد با پوشش مبدل و عموماً با سر کردن چادر به در خانه‌ی ساکنین شهر می‌روند و از صاحب‌خانه تقاضای خوراکی‌های مختلف می‌کنند.

رسوم شهر‌های مختلف

برخی از رسومی که در چهارشنبه سوری انجام می‌شوند دیگر معنای سابق خود را ندارند و به‌نوعی برای تفریح و صرف جشن انجام می‌شوند و در مواردی کلاً از یاد برده شده‌اند. برای مثال مردم برخی از شهرها نظیر اصفهان و تهران رسم داشتند کوزه‌ یا ظرفی را که در طول سال استفاده نکرده‌اند به نشانه‌ی خارج کردن شانس و ارواح بد از خانه به بیرون پرتاب کرده و بشکنند.

دختران دم بخت به صدای همسایه‌ی خود گوش می‌دادند و چیزی که می‌شنیدند مشخص می‌کرد که آیا می‌توانند به‌زودی با فرد مناسبی ازدواج کنند یا خیر. در شهر شیراز مردم معتقد بودند که اگر در قناتی که از مقبره‌ی سعدی نشئت می‌گیرد در شب چهارشنبه سوری حمام کنند، سال سلامتی را سپری خواهند کرد. آن‌ها معمولاً برای زیارت و دعا در این شب به آرامگاه شاه‌چراغ می‌روند و شعر چهارشنبه سوری برای آن‌ها اشعار زیبای حافظ است. مردم تبریز نیز آداب و رسوم چهارشنبه سوری مخصوص خود را داشته‌اند. زنان آنها آینه،‌ شانه و جاروی جدید می‌خرند، از روی نهر‌ها و سرچشمه‌ها می‌پرند و ازآنجایی‌که معتقدند آب در سال جدید دوباره تازه می‌شود، تمام کوزه‌های قدیمی را می‌شکستند و با کوزه‌ها و آب تازه به استقبال سال نو می‌شتافتند.

برخی خانواده‌ها به دلیل خطراتی که ممکن است آتش ایجاد کند ترجیح می‌دهند به‌جای حضور در جشن خیابانی از این فرصت برای صله‌ی رحم استفاده کنند. بنابراین بازار مهمانی‌ها نیز در شب چهارشنبه سوری بسیار داغ است. بزرگان خانواده‌ها معمولاً میزبان فرزندان خود هستند و از آن‌ها با خوراکی‌های مخصوص چهارشنبه سوری پذیرایی می‌کنند. همیشه در تاریخ چهارشنبه سوری رسم بر این بوده است که شام آش رشته،‌ مرصع‌پلو یا هفت‌رنگ‌پلو باشد. این نیز ازجمله رسومی است که این روزها کمتر به آن توجه می‌شود.